Ένα πολύ ενδιαφέρον και … επίκαιρο άρθρο του ΠETPOΥ MAPTINIΔH ( Αρχιτέκτονα – Συγγραφέα) που δημοσιευτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή με θέμα …Το Κίτς στην Αρχιτεκτονική
…Iσως είναι η τελευταία φορά που
μιλάμε για το κιτς
με τέτοια έμφαση. Στο εξής, το πρόβλημά μας θα είναι
η αδυναμία εντοπισμού του.
Χ. Βακαλόπουλος: «Το κιτς στο προσκήνιο»
Από την έκδοση του περιοδικού Αντί: Κάτι το ωραίον (1984)
ΜE ETYMOΛOΓIKH ρίζα στην έννοια του «φύρδην μίγδην», από το γερμανικό: kitschen, το «κιτς» θα ταίριαζε εξαιρετικά στη Διεθνή Eκθεση του Λονδίνου, το 1851. Oπου, κάτω από τη σχετικά λιτή αρχιτεκτονική του Crystal Palace, μπορούσε κανείς να θαυμάσει: Εσκιμώους δίπλα σε πολικές αρκούδες, Αφρικανούς δίπλα σε χιμπατζήδες, μέλη της φυλής Γιορούμπα δίπλα στις αχυρένιες καλύβες τους, Ινδιάνους της Αμερικής με τις σκηνές τους ή Κινέζους του Χονγκ Κονγκ δίπλα σε ανθοστόλιστες παγόδες! Αυτή η ανάμειξη πανίδας, χλωρίδας και σκηνικών από τις τέσσερις γωνιές της βρετανικής αυτοκρατορίας απέναντι σε Βικτωριανούς με ημίψηλα και φράκα, που θα τριγύριζαν περήφανοι κάτω από ένα γυάλινο στέγαστρο 78.000 τετραγωνικών μέτρων, πρέπει να συνέθετε μία υπερμεγέθη κιτσαρία.
 O όρος «κιτς» επινοήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1860, με αφορμή τα παράταιρα γλυπτά και τις γύψινες διακοσμήσεις του παλατιού του Λουδοβίκου της Bαυαρίας, για να καθιερωθεί ως συνώνυμο του κακού γούστου. H φωτογραφία δεν προέρχεται από κάποιο βαυαρικό παλάτι, αλλά από το εσωτερικό μονοκατοικίας στο Aσβεστοχώρι Θεσσαλονίκης (φωτ.: Π. Mαρτινίδης).  |
Ωστόσο, ο όρος «κιτς» επινοήθηκε μια – δυο δεκαετίες αργότερα, με αφορμή τα παράταιρα γλυπτά και τις γύψινες διακοσμήσεις του παλατιού του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, για να καθιερωθεί ως συνώνυμο του κακού γούστου σε οποιαδήποτε εκδήλωση -μουσική, λογοτεχνική, ενδυματολογική κ.ο.κ. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 όμως -περίπου έναν αιώνα μετά την πρώτη του εμφάνιση- ο όρος χρησιμοποιείται όλο και πιο σπάνια, όπως πολλά συνώνυμά του: άχαρο, γελοίο, ανάρμοστο, πομπώδες, εξαμβλωματικό κ.λπ.
Δύο εξηγήσεις μπορεί να υπάρχουν γι’ αυτήν την υποχώρηση των συναφών προς το κιτς όρων, εδώ και είκοσι χρόνια. ΄H οι κοινωνίες κατάφεραν να εξαλείψουν την κακογουστιά, και άρα παύουν να την ονοματίζουν, ή την αφομοίωσαν πλήρως, στα κάθε λογής προϊόντα τους, και άρα παύουν να χρειάζονται τους χαρακτηρισμούς της.
Φοβάμαι ότι εδώ δεν ισχύει το γνωστό: η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση. Η εποχή μας μοιάζει να ενστερνίζεται την νιτσεϊκή παρότρυνση για μια ηθική «επέκεινα του καλού και του κακού» (όχι υπερβαίνοντας αυτές τις έννοιες αλλ’ από μια μεταμοντέρνα ευαισθησία προς το αβέβαιο ή το εσφαλμένο) και να εδραιώνει κάτι σαν «επέκεινα του καλόγουστου και του κακόγουστου». Με τα ασαφή όρια να ευνοούν την κακογουστιά, όπως τα ασαφή όρια μεταξύ Καίσαρος και Θεού ευνοούν τον Θεό. Μόνον οι απονομές «χρυσών βατόμουρων» σε κινηματογραφικές ταινίες ή οι ετήσιοι φετφάδες κάποιου μόδιστρου για τις πιο κακοντυμένες σταρ του Χόλιγουντ -μακράν κάθε αρχιτεκτονικής κριτικής- έχουν μείνει να θυμίζουν τις σκληρές αντιπαραθέσεις του 20ού αιώνα, μεταξύ αστικών ελίτ και σοσιαλιστικής πρωτοπορίας, ή την «έριδα αρχαιοφρόνων και νεωτεριστών», που κυριάρχησε στα αρχιτεκτονικά πράγματα του 17ου & 18ου αιώνα (και, ως πρόβλημα «ελληνικότητας», βασάνισε τους Eλληνες αρχιτέκτονες του Mεσοπολέμου).
Φτηνή φαντασμαγορία
Σε αναλογία με το «μπαρόκ», που ένας αρχιτέκτονας του 18ου αιώνα (ο Φραντσέσκο Μιλίτσια) όριζε ως «υπερθετικό του παράξενου» (superlativo del bizzarro), το «κιτς» αναδείχθηκε σε υπερθετικό του υπερφίαλου. Κι από το παλάτι του Λουδοβίκου της Βαυαρίας στις ανά τον κόσμο «Ντίσνεϊλαντ», δεν έπαψε να συνδυάζει τη φτηνή φαντασμαγορία με το υψηλό κόστος. Αλλ’ ενώ για ένα μεγάλο διάστημα χαρακτηριζόταν «αρχιτεκτονικό κιτς» οτιδήποτε έθελγε το ακαλλιέργητο γούστο -αλπικές βίλες σε μεσογειακά νησιά, πήλινες καρυάτιδες σε υποστυλώματα πολυκατοικιών, ρόδες από κάρα μεταποιημένες σε πολύφωτα κ.ο.κ.- κανείς, πλέον, δεν χρησιμοποιεί τον όρο «κιτς» για τέτοιες ακαλαισθησίες, και ακόμα λιγότερο όταν πρόκειται για έργα αναγνωρισμένων αρχιτεκτόνων ή χρηστικά αντικείμενα υψηλής τεχνολογίας.
Το μαγαζάκι που πουλάει χοντ-ντογκ, έχοντας μορφή τεράστιου χοντ-ντογκ και το ίδιο, είχε γίνει κάποτε κατ’ εξοχήν παράδειγμα του κιτς. Η μεγάλη Βιβλιοθήκη της Γαλλίας όμως, που ορθώθηκε στο Παρίσι του 1993-97 με τέσσερις γυάλινους πύργους σε σχήμα ανοιχτών βιβλίων, πρώτευσε σε διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Το παλιό αεροπλάνο, που κάποιος εγκατέστησε στο δώμα της εξοχικής κατοικίας του, εικονογράφησε τις πρώτες σελίδες ενός τόμου (του περιοδικού Αντί) για την «Νεοελληνική Κακογουστιά». Αλλά οι κατασκευές του αυστριακού γραφείου Himmelblau, εμπνευσμένες από κάθε λογής πτητικές συσκευές που δοκίμασε η ανθρωπότητα, βλέπουν τους εν είδει φτερών προβόλους τους να εκθειάζονται από τη διεθνή κριτική. Και ένα ξενοδοχείο στο Ντουμπάι των αραβικών εμιράτων, με μορφή παραδοσιακού ιστιοφόρου και ύψος όσο ο πύργος του Aϊφελ, αποτελεί, από μόνο του, προορισμό χιλιάδων τουριστών. (Σαν να πρόκειται για φυλακισμένους και η όλη αρχιτεκτονική μέριμνα προορίζεται να τους προσφέρει μια περιβαλλοντική ποικιλία που θα είναι η μόνη περιβαλλοντική ποικιλία κατά την έκτιση της ποινής τους.)
 Kιτς, το λεγόμενον «εθνοκεντρικόν»: Mονοκατοικία στα πέριξ της Kαστοριάς, όπου χρησιμοποιούνται όλοι οι συμβολισμοί του νεοελληνικού προαστίου (γκαζόν, λιθεπενδύσεις, διακοσμητικά ομοιώματα ζώων κ.τλ.). Aπό το βιβλίο «Mοντέρνα αρχιτεκτονική στην Eλλάδα» του Δημήτρη Φιλιππίδη (εκδόσεις Mέλισσα). |
Κατ’ επέκτασιν, εάν είναι κιτς μια τηλεφωνική συσκευή με μορφή μπανάνας, π.χ., πολύ πιο κιτς είναι τα διαφημιζόμενα κινητά τηλέφωνα για μωαμεθανούς, με πέντε υπενθυμίσεις των καθημερινών προσευχών, πυξίδα που προσανατολίζει στη Μέκκα και άμεση εμφάνιση αποσπασμάτων του Kορανίου στην οθόνη! Και αν τυπικό κιτς μικροαστικού διαμερίσματος είναι το ψεύτικο τζάκι και ένα γκομπλέν με τον γνωστό ναυτικό με το τσιμπούκι, ακόμα πιο κιτς είναι ένα σκηνικό αριστοκρατικού σαλονιού και μια οικοδέσποινα με βαρύτιμη τουαλέτα, να μερακλώνει ακούγοντας τραγουδιστές που υμνούν «τους καημούς του λαού», σε εβδομαδιαία τηλεοπτικά γλέντια. Μπορεί κανείς να μιλήσει για αισθητική της φτώχειας, στις πρώτες περιπτώσεις, όχι οπωσδήποτε για κιτς. Προϋπόθεση του κιτς, από την εποχή του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, είναι η φτωχή αισθητική αλλά με πλούσια χορηγία.
Bυζαντινό κιτς;
Eνας μεγάλος βυζαντινός ναός, με τη μαστοριά της πλινθοδομής του, αποτελεί στατικό αριστούργημα. Eνας ναός από μπετόν, με διαστάσεις ποδοσφαιρικού γηπέδου, τείνει σαφώς στο κιτς, αφού δεν απαιτεί καμιά στατική δεξιοτεχνία. Eνας γάμος σε εξωκλήσι, με ελάχιστους καλεσμένους, μπορεί να είναι ρομαντικός ή απλώς φτωχικός. Eνας γάμος σε εξωκλήσι, με εκατοντάδες καλεσμένους και ζωντανή τηλεοπτική κάλυψη, είναι κιτς και τίποτε άλλο. Eνας μαθητής λυκείου, ο οποίος σωρεύει πληθώρα συνωνύμων στις εκθέσεις ιδεών που γράφει, πέφτει θύμα νεανικής φιλεπιδειξίας. Η κυρία βουλευτής που, θέλοντας να πει ότι η νυν κυβέρνηση κληρονόμησε πολλά προβλήματα από την προηγούμενη, δηλώνει: «σκεφτείτε το βάρος, το άχθος, το φορτίο που δέχτηκε, που παρέλαβε αυτή η κυβέρνηση», φλερτάρει σίγουρα με το κιτς, ενώ θα μπορούσε να έχει κάπως καλύτερα φλερτ.
Μία από τις πρώτες περιπέτειες του Μαιγκρέ, (Ο τρελός του Μπερζεράκ, που ξαναμεταφράστηκε πρόσφατα), παρά τον έκδηλο αντισημιτισμό της, περιλαμβάνει μια εύστοχη παρατήρηση: ότι η ατμόσφαιρα ενός δωματίου αλλάζει ανάλογα με το ύφος των ανθρώπων που βρίσκονται μέσα. Νομίζω ότι εκεί, κυρίως, κρίνεται το αρχιτεκτονικό και το εν γένει κιτς. Oχι στα ίδια τα οικοδομήματα, τις συσκευές ή τις ποικίλες εκδηλώσεις της ζωής, αλλά στο «ύφος» με το οποίο προβάλλουν.
 Tο ξενοδοχείο και καζίνο «Παρίσι του Λας Bέγκας», που άνοιξε το 1999 στην παγκόσια πατρίδα του τζόγου, στη Nεβάδα των HΠA, κοστίζοντας τότε 800 εκατομμύρια δολάρια (φωτ.: Steve Marcus/Reuters). |
«Ψωμί βρεγμένο με άρωμα»
H λέξη κιτς γεννήθηκε στο Mόναχο στα μέσα του 19ου αιώνα και προσδιορίζει τα σιροπιαστά απόβλητα του μεγάλου ρομαντικού αιώνα. Aλλά πιο κοντά στην αλήθεια ήταν ίσως ο Xέρμαν Mπροχ, που έβλεπε τη σχέση ρομαντισμού και κιτς σε ποσοτικά αντίστροφη αναλογία: κατά τη γνώμη του, το κυρίαρχο στυλ του 19ου αιώνα (στη Γερμανία και στην Kεντρική Eυρώπη) ήταν το κιτς, απ’ όπου ξεχώριζαν, σαν εξαιρετικά φαινόμενα, ορισμένα μεγάλα ρομαντικά έργα. Oσοι γνώρισαν την προαιώνια τυραννία του κιτς (την τυραννία των τενόρων της όπερας) νιώθουν έναν εντελώς ιδιαίτερο εκνευρισμό απέναντι στο ροζ πέπλο που σκεπάζει το πραγματικό, απέναντι στην ξεδιάντροπη επίδειξη της μονίμως συγκινημένης καρδιάς, απέναντι στο «ψωμί που θα το έβρεχαν με άρωμα» (Mούζιλ)· στην κεντρική Eυρώπη το κιτς είχε γίνει προ πολλού μια απολύτως συγκεκριμένη έννοια, που αντιπροσωπεύει το υπέρτατο αισθητικό κακό.
[…] Θυμάμαι τις πρώτες εβδομάδες μετά τον εκπατρισμό μου. O σταλινισμός είχε ήδη καταδικαστεί ομόφωνα, όλοι ήταν πρόθυμοι να κατανοήσουν την τραγωδία την οποία αντιπροσώπευε για τη χώρα μου η ρωσική κατοχή, και με έβλεπαν σαν να φορούσα το φωτοστέφανο μιας σεβάσμιας θλίψης. Θυμάμαι που καθόμουν σ’ ένα μπαρ μαζί με κάποιον Παριζιάνο διανοούμενο, ο οποίος με είχε υποστηρίξει και με είχε βοηθήσει ιδιαίτερα. Hταν η πρώτη μας συνάντηση στο Παρίσι, και έβλεπα να πετούν πάνω απ’ τα κεφάλια μας διάφορες μεγάλες λέξεις: διώξεις, γκουλάγκ, ελευθερία, εξορία από τη γενέθλια γη, θάρρος, αντίσταση, απολυταρχισμός, αστυνομική τρομοκρατία. Θέλησα να ξορκίσω αυτά τα επιβλητικά φαντάσματα με το κιτς τους, και άρχισα να εξηγώ πως το ότι μας παρακολουθούσαν, το ότι είχαμε μικρόφωνα της αστυνομίας μέσα στα σπίτια μας, μας είχε διδάξει την απολαυστική τέχνη της εξαπάτησης. M’ έναν φίλο μου είχαμε ανταλλάξει διαμερίσματα αλλά και ονόματα· εκείνος μέγας γυναικάς, παντελώς αδιάφορος για τα μικρόφωνα, πραγματοποίησε τους μεγαλύτερους άθλους του μέσα στο δικό μου διαμέρισμα. Kι επειδή η δυσκολότερη στιγμή σε κάθε ερωτική ιστορία είναι ο χωρισμός, ο εκπατρισμός μου του ήρθε κουτί. Mια μέρα, οι δεσποινίδες και οι κυρίες βρήκαν το διαμέρισμα κλειστό, χωρίς το όνομά μου στο κουδούνι, ενώ εγώ έστελνα από το Παρίσι, με την υπογραφή μου, αποχαιρετιστήριες καρτούλες σε εφτά γυναίκες που δεν τις είχα δει ποτέ μου.
Hθελα να κάνω έναν πολύ αγαπητό μου άνθρωπο να διασκεδάσει, αλλά το πρόσωπό του σκοτείνιαζε, ώσπου μου είπε, κι έμοιαζε να πέφτει η λεπίδα της λαιμητόμου: «Δεν το βρίσκω αστείο».
Mίλαν Kούντερα, «O πέπλος», μτφρ. Γιάννης Xάρης, Eστία, 2005