Πέντε απόπειρες μετράει μέχρι τώρα αυτό το κείμενο. Κάθε φορά που ξεκινώ να γράψω για το ρόλο του άντρα στην τέχνη, καταλήγω να γράφω για τις γυναίκες. Ίσως φταίει κι εκείνη η συνήθεια μου να γυρεύω στους αντικατοπτρισμούς , όσα η κανονική εικόνα , δεν μπορεί να μου δώσει.
Θα προσπαθήσω να αποφύγω τις εύκολες γενικεύσεις, όμως νομίζω πως το ανεκπλήρωτο της τέχνης, εκείνο που για χάρη του ο τροχός της δημιουργίας ακόμα γυρίζει, έχει άρωμα γυναικείο. Και αντίστοιχα, από την απέναντι μεριά, ο καλλιτέχνης που το αποτυπώνει , είναι κατ εξοχήν άντρας. Δύσκολο να το δηλώνεις στις μέρες μας χωρίς να κατηγορηθείς. Οι φεμινίστριες και οι “προοδευτικοί” ας κρατήσουν το σπαθί στο θηκάρι του. Νομίζω πως τουλάχιστον τα στατιστικά με δικαιώνουν.
Οι καλλιτέχνες ήταν στην συντριπτική τους πλειοψηφία, άντρες. Η μαγεία του κυνηγιού, που δημιούργησε τις πρώτες σπηλαιογραφίες. Η ανάγκη για λατρεία που έφτιαξε τις παλαιολιθικές “Αφροδίτες”. Ακόμα κι εκείνο το δέος της εξουσίας ή η δοξασία του αυτοκράτορα Θεού στους πολιτισμούς της αρχαιότητας, ήταν ανάγκες ανδρικές.
Ανάγκη ,για να φτιάξει ο άντρας, ένα μύθο γύρω από την ύπαρξη του, από το Είναι του. Και μετά, να τον διαδώσει και να τον υποστηρίξει. Να εδραιώσει βαθιά, στις ρίζες των πολιτισμών και των συνειδήσεων, τον αιώνιο και αδιαμφισβήτητο ανδρικό ρόλο.
Η τέχνη βρισκόταν πάντα στο πλευρό της εξουσίας. Ισχυρή και διεισδυτική , με τον τρόπο της. Εκμεταλλεύτηκε όσο γινόταν , την δύναμη της να επηρεάζει και να επιβάλλεται ακόμα και μετά τη δημιουργία των θρησκειών. Μια ανδροκρατούμενη τέχνη , όργανο στα χέρια μιας ανδροκρατούμενης εξουσίας ,στην υπηρεσία μιας ανδροκρατούμενης θρησκείας. Αυτό ήταν το σκηνικό για χιλιάδες χρόνια.
‘Όπως τα παλαιολιθικά βουβάλια ,στους τοίχους του Λασκώ, έτσι και η γυναίκα αναπαριστάται , με την κρυφή ελπίδα να μπορέσει επιτέλους, η εικόνα της να επηρεάσει την πραγματικότητα. Η πληγωμένη γαζέλα, ζωγραφισμένη από τα χέρια του κυνηγού, μπορεί τελικά την επόμενη μέρα να επαληθευτεί, στην πρωινή κυνηγετική εξόρμηση. Γι αυτό και η προκλητική , γυμνή γυναίκα , απλώνει ηδονικά , στην ακροθαλασσιά. Κι ας βρισκόμαστε ακόμα στα τέλη του 16ου αιώνα.
Ο άντρας – καλλιτέχνης, θέλει να γίνει, είτε Θεός, είτε γυναίκα. Και δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε, ότι κατα βάθος , είναι το ίδιο πράγμα. Κι αν δεν τα καταφέρει, τουλάχιστον να λυτρωθεί από τα δεσμά τους .
Το “ανδρογυνον” της Μόνα Λίζα, τα ερμαφρόδιτα αγοράκια του Καραβάτζιο, το γυναικείο alter ego του Duchamp, τα γυναικεία πορτραίτα του Πικάσο που του μοιάζουν καταπληκτικά. Μου έρχεται ακόμη στο μυαλό, παρότι παρακινδυνευμένο, το παράδειγμα του Εσταυρωμένου του Τσιμαμπούε πίσω στη Γοτθική περίοδο. Στην προσπάθεια του να δείξει τον πόνο του Χριστού, ο καλλιτέχνης, του φτιάχνει ψηλά πόδια με μεγάλους γοφούς και μικρή μέση, σε ένα σώμα που λικνίζεται περίεργα για να τονίσει τον πόνο.. Ένας Χριστός με “γυναικείο” σώμα (!)
Όταν οι μεγάλες , σκοτεινές, περίοδοι της ιστορίας πέρασαν, και ο άνθρωπος βρέθηκε πια στο κέντρο του σύμπαντος, η γυναίκα κάνει ξανά την εμφάνιση της και πάλι ως αντικείμενο λατρείας. Η Παναγία που υπομένει τα δεινά με στωικότητα , η Μαγδαληνή που λιποθυμά απαρηγόρητη, δίνουν σιγά σιγά τη θέση τους στα πρώτα γυμνά της αναγέννησης. Ο ανεκπλήρωτος πόθος του άντρα – δημιουργού , ντύνεται διστακτικά τον μανδύα του κλασσικού αρχαιοελληνικού γυμνού, και περιμένει ακόμα μερικά χρόνια, ως τα πρώτα ερωτικά γυμνά του Τισιανού.
Οι γυναίκες στην “Αρπαγή των Σαβίνων Γυναικών” του Ντάβιντ, έχουν τη δύναμη, σαν άλλος από μηχανής θεός, να σταματήσουν τον πόλεμο. Η γυναίκα γίνεται η ημίγυμνη Ελευθερία του Ντελακρουά που οδηγεί τον λαό. Ο καλλιτέχνης θέλει τόσο πολύ να λυτρωθεί από τη γυναίκα-Θεό, που στο τέλος την τιμωρεί. Είναι οι μάγισσες του Γκόγια. Η σκοτεινή πλευρά που δεν θα μπορέσει ποτέ να καταλάβει. Οι σκοτεινές δυνάμεις που η γυναίκα κρύβει μέσα της. Παρόλ’αυτά, η “Μάγια ντυμένη” , τοποθετείται στην αντρική λέσχη που συχνάζει. Και όταν οι επισκέπτες φύγουν, και μένουν μόνο οι λίγοι εκλεκτοί, ο πίνακας γυρίζει , και η “Μάγια γυμνή” αποκαλύπτεται.
Γιατί άραγε ο άντρας έφτιαξε την συνύπαρξη των αντίθετων ως σύμβολο της αλχημείας. Να είναι άραγε τυχαίο, που η φιλοσοφική λίθος των αλχημιστών , είναι γένους θηλυκού; Και που συχνά συμβολίζεται με μια κοπέλα; “Η νύμφη που την γδύνουν οι μνηστήρες της ακόμη..”
Η γυναίκα του Έγκον Σίλε,κυοφορεί το παιδί του, που αργότερα θα παρασύρει στο θάνατο μαζί της. Από την άλλη μεριά του νομίσματος, την ίδια σχεδόν εποχή, οι πιο ερωτικές γυναίκες της τέχνης, αυτές του Κλίμτ, δεν φαίνονται να τον ταλαιπωρούν λιγότερο. Οι γυναίκες “νερόφιδα” κινούνται αθόρυβα και απειλητικά. Προκλητικές σαν πόρνες του σατανά. Μήπως όλο το έργο του Γκογκέν δεν εξελίσσεται ανάμεσα στη γυναίκα και το Θεό; Η πνιγμένη μητέρα του Μαγκρίτ, η Γκαλά που εξουσίαζε με κάθε τρόπο τον Νταλί, οι “Δεσποινίδες της Αβινιόν” που άλλαξαν την Τέχνη του 20ού αιώνα. Οι “ανθρωπομετρίες” του Ιβ Κλέιν. Ο κατάλογος είναι ατέλειωτος.
Η τέχνη είναι αντροκρατούμενη, γιατί ο λόγος της ύπαρξης της είναι η γυναίκα-Θεός.
Αυτό προσπαθεί να φτάσει, κι από αυτό πολεμά μάταια να λυτρωθεί ο άντρας-καλλιτέχνης. Μπροστά στο ταυτόσημο δίδυμο των Δημιουργών, ο άντρας καταφέρνει μέσα από την τέχνη , να γίνει μόνο δημιουργικός.
Βιώνει μια τραγική ψευδαίσθηση δημιουργίας.
Τίποτα περισσότερο.
Θέλετε να μιλήσουμε για τέχνη λοιπόν;
Ας μιλήσουμε για άντρες.
Θέλετε να μιλήσουμε για άντρες;
Τότε ας μιλήσουμε για γυναίκες.
Δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στην free-press εφημερίδα Avant-Garde